Dr Rafał Pęksa

STOSUNKI CYWILNO-WOJSKOWE W PAŃSTWACH EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ - KWESTIE TEORETYCZNE I PRAKTYCZNE

Stosunki cywilno-wojskowe obejmują całe spektrum relacji pomiędzy władzą, społeczeństwem i siłami zbrojnymi. Ich istota w demokratycznych społeczeństwach polega na odpolitycznieniu wojska, osiągnięciu jego neutralności wobec polityki i subordynacji wobec cywilnej władzy. W istocie studia nad stosunkami cywilno-wojskowymi obejmują analizy ciągle zmieniających się relacji pomiędzy cywilną władzą z jednej strony i wojskowym establishmentem z drugiej. Dotyczą one szeregu szczegółowych tematów, w tym także takich jak kształtowanie budżetu obronnego, hierarchia dowodzenia, zaopatrywanie sił zbrojnych, użycie sił zbrojnych w operacjach obronnych, sojuszniczych, misjach pokojowych, humanitarnych i innych. Centralną kwestią pozostaje jednak udzielenie odpowiedzi na pytanie  kto formułuje politykę i w czyich rękach pozostaje najwyższa i efektywna władza ­cywilnego rządu, wojskowych, czy też po trosze jednych i drugich?

Andrew Cottey, Timothy Edmonds i Anthony Foster w swojej pracy na temat demokratycznej kontroli sił zbrojnych w postkomunistycznej Europie wskazują na trzy kwestie, które stanowią istotę demokratycznej politycznej kontroli nad siłami zbrojnymi: relacje pomiędzy wojskowymi i polityką wewnętrzną, których celem jest przekształcenie sił zbrojnych w neutralnego sługę demokratycznego rządu; kontrola polityki obronnej przez demokratyczne cywilne agencje; podejmowanie decyzji w zakresie polityki zagranicznej, włączając decyzje o użyciu i rozmieszczeniu sił przez uprawnione cywilne władze[1].

W większości państw postkomunistycznych rządy traktowały tworzenie systemu obiektywnej cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi jako istotną część programów dystansowania się od totalitarnej przeszłości.

Analitycy stosunków cywilno-wojskowych wskazują na szereg wymogów, których spełnienie jest niezbędne dla efektywnej kontroli sił zbrojnych, nalezą do nich:

• prawno-konstytucyjny porządek, który określa wyraźne organy cywilnej władzy, ich wzajemne relacje oraz odpowiedzialność (np. prezydent, rząd, parlament, komisje parlamentarne) w czasie pokoju, zagrożenia, kryzysu i wojny;
• rządy prawa, przejrzystość i przewidywalność spraw wojskowych;
• hierarchia dowodzenia siłami zbrojnymi, na której czele stoją władze cywilne;
• zinstytucjonalizowany mechanizm nadzoru przez narodowe rady bezpieczeństwa, parlamenty i parlamentarne komisje obrony, czyniąc sprawy wojskowe przejrzystymi i mając na względzie szeroko rozumiany interes społeczny;
• cywilny minister obrony:
• ministerstwo obrony ze zintegrowanym sztabem złożonym z wojskowych oraz
• apolityczną cywilną biurokracją;
• sztab generalny zintegrowany z ministerstwem obrony jak i efektywnie podporządkowany ministrowi obrony;
• ścisłe regulacje oraz wojskowa kultura, które zapewniają apolityczność sił zbrojnych;
• społeczeństwo zaangażowane w sprawy obronne, odpowiednio poinformowane,
  w tym także w rezultacie debat publicznych[2].

Szerzej postrzegane reformy stosunków cywilno-wojskowych obejmują reformy
o charakterze konstytucyjnym (mechanizm cywilnej kontroli, władze i ich odpowiedzialność
w czasie pokoju, zagrożenia, wojny), reformy administracyjne (rola parlamentarzystów
w procesie kontroli sił zbrojnych, ustanowienie "rządów prawa" w kwestiach wojskowych, odpolitycznienie wojska i procesu kształtowania polityki obronnej, wprowadzenie służby cywilnej), reformy ekonomiczne (nadzór nad wydatkami wojskowymi, odpolityczniony system zaopatrywania, zastosowanie narzędzi ekonomicznych do oceny wydatków obronnych); reformy instytucjonalne i strukturalne (priorytety obronne, reforma systemu edukacji wojskowej, przygotowanie do udziału w nowych misjach, przywrócenie narodowych tradycji wojskowych, wyeliminowanie nietradycyjnej zadań sił zbrojnych jak działalność budowlana, rolnicza itp.), reformy społeczne (relacje wojska ze społeczeństwem, rola mediów, nauczanie zarządzania obroną, programy nauczania w uczelniach cywilnych), a także reformy przygotowujące do członkostwa w NATO (udział w systemie zbiorowego bezpieczeństwa, budowaniu konsensusu, umożliwienie siłom NATO działań w obszarze narodowego terytorium i przestrzeni powietrznej, wsparcie polityki nuklearnego powstrzymywania, wprowadzenie standaryzacji i interoperacyjności, implementowanie ponad 1200 porozumień
i szczegółowych zasad polityki, stworzenie zasobów niezbędnych dla realizacji zadań Sojuszu, personalny i ekonomiczny udział w funkcjonowaniu wspólnych instytucji)[3].

Klasycy stosunków cywilno-wojskowych Huntington i Janowitz podkreślali dylemat polegający na tym, że siły zbrojne które są na tyle silne, by chronić bezpieczeństwo zewnętrzne stanowią potencjalne zagrożenie dla cywilnych władz[4]. By rozwiązać ten dylemat, Huntington proponuje separację i autonomię sfery wojskowej i politycznej, tworząc sytuację, w której wojskowi są odizolowani instytucjonalnie i ideologicznie od polityki. Owa autonomia stwarza warunki dla rozwoju wojskowego profesjonalizmu jako wymogu neutralności sił zbrojnych, co z kolei umożliwia sprawowanie efektywnej cywilnej kontroli. Nietrudno zauważyć, że owa hipoteza Huntingtona nie wszędzie znajduje zastosowanie, chociażby
w IV Republice Francuskiej. Jest ona w istocie modelem który koncentruje się na sytuacji istniejącej w Stanach Zjednoczonych Ameryki[5].

Klasyczny model stosunków cywilno-wojskowych powinien zostać dostosowany do istoty współczesnych sposobów prowadzenia działań wojennych, połączonych operacji oraz środowiska i warunków jakie ukształtowały się po zimnej wojnie. Współcześnie mamy do czynienia z nowym poziomem stosunków cywilno-wojskowych, związanych
z funkcjonowaniem wielonarodowych sojuszów wojskowych, a także koalicji zawiązywanych czasowo lub ad hoc. Model ten także powinien być dostosowany do warunków niedojrzałych, młodych demokracji, krajów znajdujących się w procesie trudnej transformacji ustrojowej,
co można zaobserwować w krajach Europy Wschodniej i byłego Związku Radzieckiego. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na doświadczenia państw Ameryki Łacińskiej.
Tego rodzaju porównania zostały dokonane w pracach Juana Linza i Alfreda Stepana, którzy dokonali analizy procesu demokratycznych przemian w postkomunistycznej Europie
i Ameryce Południowej[6].

W ostatnim czasie została rozwinięta przez Petera Favera teoria agencji. Jej celem było wyjaśnienie wzrastającego w Stanach Zjednoczonych Ameryki napięcia w stosunkach cywilno-wojskowych w okresie po zimnej wojnie[7]. Ów konflikt dotyczył budżetu obronnego, a jego źródłem były nieporozumienia pomiędzy wojskowymi i cywilami dotyczące użycia sił zbrojnych w Somali, na Haiti, w Bośni i Kosowie. Teoria agencji może być także bardzo użytecznym narzędziem w przypadku państw postkomunistycznych. W miejsce intensywnej kontroli ze strony partii komunistycznych pojawiła się tam tendencja z jednej strony do wykorzystywania przez media skandali, uchybień dyscyplinarnych jako przykładów nielojalności sił zbrojnych, czemu nie towarzyszyło podejmowanie kwestii istotnych dla obrony narodowej. Wobec braków materialnych, niekompetencji i braku doświadczenia ze strony cywilnych przełożonych, wojskowi zdołali poradzić sobie z sytuacją tworząc brak przejrzystości w relacjach z rządem, parlamentem czy mediami, blokując lub opóźniając subordynację sztabów generalnych wobec ministrów obrony oraz marginalizując rolę personelu cywilnego w ministerstwach obrony.

Kraje zachodnie usiłowały przekonać państwa dokonujące transformacji ustrojowej do stworzenia niezbędnych narzędzi demokratycznej kontroli, zdominowanych przez cywili ministerstw obrony, cywilnych ministrów obrony, parlamentarnych komisji obrony.
Ta infrastruktura w istocie powstała, ale nadal cywilna kontrola nie jest obecna w normach, przekonaniach i relacjach[8]. James Sherr dokonując oceny w rozwoju stosunków cywilno- wojskowych na Węgrzech zwraca uwagę, że ich miernikiem nie może być liczba cywilnych urzędników na kluczowych stanowiskach zapewniających kontrolę, lecz stopień w jakim współpraca cywilno-wojskowa stała się normą, którą wojskowi kojarzą z nowym porządkiem demokratycznym[9].

W krajach dokonujących transformacji ustrojowej reformy w zakresie stosunków cywilno­wojskowych przebiegały zauważalnie w różny sposób, różnych kierunkach i z różnym zaangażowaniem. Początkowa likwidacja kontroli partii komunistycznych nad siłami zbrojnymi została osiągnięta stosunkowo szybko i wywoływała raczej niewielki opór ze strony wojskowych we wszystkich przypadkach. Niemniej można było zaobserwować istniejący związek pomiędzy wojskowymi a sukcesorami partii komunistycznych. Przykładem mogą być wyniki wyborów w 1996 r. w Czechach, podczas których 50% wyborców reprezentujących siły zbrojne głosowało na kandydatów lewicy[10]. Tego rodzaju postawy często stanowiły rodzaj głosu protestu wobec pogarszających się warunków materialnych kadry sił zbrojnych.

Nie bez znaczenia było postsowieckie dziedzictwo. Mówiąc o nim należy zauważyć,
że wysoki profesjonalizm radzieckich wojskowych wpływał wyraźnie na kulturę wojskową
w innych państwach Układu Warszawskiego. W rosyjskiej i sowieckiej kulturze wojskowej nie było tradycji pretorianizmu i być może to właśnie ona stała się przyczyną stosunkowo łatwej zmiany lojalności wobec reżimu komunistycznego na rzecz postkomunistycznego.
We wszystkich krajach postkomunistycznych kontynuowana była tradycja nieangażowania się w kwestie polityki wewnętrznej. Ale dziedzictwo radzieckie niosło ze sobą także swój wymiar negatywny, tradycję autonomii wojskowych, biurokratyczny typ mentalności. Wspomniana autonomia polegała przede wszystkim na monopolu wojskowych w obsadzaniu kluczowych stanowisk w ministerstwach obrony i sztabach generalnych. Biurokratyczny typ mentalności, to zwłaszcza obsesyjne obejmowanie wszelkich informacji klauzulą niejawności, preferowanie ukrywania informacji niż dzielenia się nimi z innymi instytucjami i agencjami., generalna niechęć do współpracy z innymi podmiotami oraz styl podejmowania wszelkich decyzji na najwyższym szczeblu[11].

Warto zwrócić uwagę, że wiele państw powróciło do tradycji z okresu międzywojennego polegającej na istnieniu głównodowodzącego sił zbrojnych. Powrót do tej tradycji miał różny wpływ na stosunki cywilno-wojskowe, na przykład dość pozytywny na Litwie, negatywny na Węgrzech, gdzie osłabiło to cywilną kontrolę nad siłami zbrojnymi. Rosja zdaje się powracać do tradycji zaangażowania wojskowych w sprawy państwa, w okresie Putina wielu wojskowych zostało wyznaczonych na ważne pozycje w państwie i byli oni zachęcani do obejmowania stanowisk gubernatorów w celu przywrócenia autorytetu władzy centralnej
w poszczególnych regionach.

Trzeba zwrócić uwagę, że wprowadzane reformy ekonomiczne generowały społeczne
i materialne poczucie niepewności oraz prowadziły początkowo do spadku produkcyjności. Powodowało to niechęć społeczeństw wobec problemów obronnych. Perspektywiczne plany obronne często były odrzucane lub rewidowane, wobec ograniczania budżetu państw.

Sytuacja wewnętrzna wielu państw była początkowo wręcz niesprzyjająca dla jakichkolwiek demokratycznych reform stosunków cywilno-wojskowych. Także pojawiające się problemy etniczne nie sprzyjały temu procesowi (państwa bałtyckie, Rumunia, Rosja, Ukraina).

Zachodni model stosunków cywilno-wojskowych znalazł zastosowanie wobec ambicji państw regionu związanych z akcesją do NATO i Unii Europejskiej,. NATO stało się głównym katalizatorem w przyjęciu demokratycznego kierunku przez wojskowych regionu. Sojusz służył jako model oraz przyjął demokratyczną kontrolę jako wymóg związany
z akcesją, a także udzielił wsparcia materialnego i doradczego w tym zakresie w ramach realizowanego „Programu Partnerstwa dla Pokoju” obejmującego aspirujące państwa oraz później „Indywidualnego Planu Członkostwa”.

Euro-Atlantycki Model stosunków cywilno-wojskowych nie jest jednak doskonały, wymaga uaktualnienia, nie jest także modelem, który może być bezkrytycznie stosowany w warunkach państw postkomunistycznych. Członkostwo w NATO także stanowi pewne zagrożenie polegające chociażby na tym, że wojskowi narażeni są na zarzut,
iż podporządkowując się dowództwom NATO pomijają swoje cywilne władze.

Proces ustanowienia demokratycznej cywilnej kontroli w Europie Centralnej i Wschodniej oraz byłym Związku Radzieckim jest daleki od sfinalizowania. Trzeba zauważyć, że pierwotne obawy dotyczące postkomunistycznego pretorianizmu były znacznie przesadzone[12]. Podstawowym problemem stosunków cywilno-wojskowych w państwach postkomunistycznych okazało się nie być przeciwdziałanie interwencji wojskowych w kwestie polityki wewnętrznej, ale zapewnienie efektywnej i rzetelnej administracji publicznej sił zbrojnych[13]. Posługując się terminologią Douglasa Blandta "hardware" stosunków cywilno-wojskowych zostało stworzone poprzez wprowadzenie stosownych zapisów konstytucyjnych, prawa, regulacji i przez stworzenie stosownych podstaw instytucjonalnych. Aktualnym zadaniem jest stworzenie "software", polegające na wdrożeniu norm, przekonań i relacji niezbędnych dla utrzymania konstruktywnej rutynowej współpracy pomiędzy cywilnymi władzami i wojskowymi w procesie zarządzania obroną narodową[14].

 Pierwsza generacja reform stosunków cywilno-wojskowych była zgodna z logiką reform tego okresu, były one narzucane od góry. Oparto się na modelu zapożyczonym od państw zachodnich. Częściowo aktywność w tym zakresie wynikała z poczucia tego rodzaju zmian, częściowo była ona narzucona w efekcie aspiracji związanych z akcesją do NATO.
W rezultacie często były to reformy o charakterze kosmetycznym. W rzeczywistości, co jest dostrzegane przez licznych autorów, zwłaszcza w Polsce i na Węgrzech podjęto trud modyfikacji modelu zachodniego z uwzględnieniem narodowych warunków[15].

Kiedy ocenia się postęp w dziedzinie stosunków cywilno-wojskowych, można wyróżnić podstawową grupę państw aspirujących do NATO, składającą się Grupy Wyszechradzkiej (Republika Czeska, Węgry, Polska i Słowacja), państw bałtyckich, Bułgarii i Rumunii, które stworzyły system demokratycznej kontroli, w znaczący sposób odpowiadający zachodniemu modelowi stosunków cywilno-wojskowych. Druga grupa, którą można by nazwać semiperyferyjną, to kraje takie jak Rosja i Ukraina, które ustanowiły formalna kontrolę nad siłami zbrojnymi przy autorytarnej prezydenturze i nadzorze parlamentarnym, ale to wciąż zbyt mało, by spełnić kryteria demokratycznej cywilnej kontroli. Do sfery peryferyjnej można zaliczyć Białoruś (obok kaukaskich i azjatyckich republik byłego Związku Radzieckiego), gdzie demokratyczne reformy poczyniły bardzo niewielki postęp.

Pierwotne dysputy dotyczyły roli prezydentów, rządów i parlamentów w sprawowaniu kontroli nad siłami zbrojnymi. W przypadku Polski i Węgier zakończyły się one w 1995 r. Spośród nowych członków NATO Republika Czeska, Węgry i Polska osiągnęły najlepsze efekty w zakresie instytucjonalizacji demokratycznej kontroli nad ich siłami zbrojnymi. W tych państwach osiągnięto dobry poziom nadzoru ze strony narodowych rad bezpieczeństwa jak i parlamentarnych komisji obrony, stworzono w pełni zintegrowane ministerstwa obrony z cywilnym apolitycznym aparatem urzędniczym, sztaby generalne zintegrowano z ministerstwami i podporządkowano ministrom obrony, przyjęto satysfakcjonujące rozwiązania w zakresie informacji publicznej.

Większość krajów, o których jest tutaj mowa, doświadczyło braku społecznego zainteresowania i zaangażowania w kwestie związane z obroną narodową. Dość trudno jest powadzić politykę obronną bez autentycznych debat publicznych, a nawet debaty dotyczące członkostwa w Sojuszu Północnoatlantyckim miały w tych krajach bardzo sztuczny charakter.

Można to także łączyć z faktem, że parlamenty nie przywiązują należytej wagi do problemów obronnych, dość często koncentrując swoją aktywność na kwestiach związanych
z budżetem obronnym.

Integracja sztabów generalnych z ministerstwami obrony oraz ich subordynacja wobec ministrów obrony została osiągnięta dość łatwo w Republice Czeskiej i Polsce. Natomiast na Węgrzech stała się kwestia wysoce kontrowersyjną i nierozwiązaną przez dość długi czas.

Największą jednak przeszkodą w stworzeniu efektywnej demokratycznej kontroli stała się niemożność zapewnienia ministerstwom obrony profesjonalnych, politycznie neutralnych
i kompetentnych cywilnych urzędników. W rezultacie czeskie ministerstwo obrony nadal korzysta z wojskowych lub też byłych wojskowych, przy zauważalnym braku wyższych cywilnych urzędników na stanowiskach związanych z kształtowaniem polityki obronnej. Podobny problem istnieje w Polsce i na Węgrzech, a w praktyce rozwiązuje się go poprzez mianowanie cywilnych urzędników stosując kryterium ich politycznych koneksji raczej niż profesjonalizmu. Na Węgrzech jest to rodzaj upolitycznienia polegający na wnikaniu polityków w kwestie o charakterze czysto wojskowym i podejmowaniu kariery w służbie cywilnej[16]

Proces budowania stosunków cywilno-wojskowych w państwach bałtyckich postępuje drogą podobną jak w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Tworzenie sił zbrojnych od podstaw oraz demokratycznej cywilnej kontroli, często w trudnych politycznie okolicznościach, należy traktować jako godne uznania osiągnięcie. Procesowi temu sprzyjały wysiłki mające na celu znalezienie się wśród rodziny państw NATO i Unii Europejskiej. Bardzo aktywną rolę spełniają komisje parlamentarne państw bałtyckich, zwłaszcza w Estonii i na Litwie, które także spełniają rolę ombudsmana w odniesieniu do sił zbrojnych. Integracja ministerstw
i sztabów obrony przebiega dość łatwo, także z powodu ich nieznacznej wielkości. Cywilną kontrolą objęto siły niezbędne do obrony terytoriów tego rodzaju państw, takie jak obrona terytorialna, straż graniczna i siły specjalne. Podobnie jak w innych państwach napotkano tu na problem braku profesjonalnych cywilnych urzędników[17].

Do grupy państw zaawansowanych w tworzeniu demokratycznych stosunków cywilno-wojskowych należy także zaliczyć Bułgarię, chociaż tam reformy zaczęły się stosunkowo późno. Ekonomiczne i polityczne reformy w Bułgarii faktycznie rozpoczęły się w 1997 r.
w okresie sprawowania urzędu premiera przez Kostova. Podobnie jak w innych państwach także w Bułgarii priorytetem stały się kwestie członkostwa w NATO i Unii Europejskiej. Instytucje sprawujące demokratyczną kontrolę jak prezydent, rząd, parlament, funkcjonują
w tym zakresie dość sprawnie. Niemniej poziom fachowego przygotowania parlamentarzystów do podejmowania kwestii wojskowych zdaje się być jeszcze niższy niż w państwach Grupy Wyszechradzkiej. Sztab Generalny relatywnie długo nie był  zintegrowany z ministerstwem obrony i starał się dominować w procesie podejmowania decyzji. Siły zbrojne cieszą się wysokim poziomem zaufania społecznego[18].

W państwach Europy Środkowej i Wschodniej najbardziej zaawansowanych w procesie reform stosunków cywilno wojskowych powstało szereg niezależnych instytucji badawczych, think-tanków oraz organizacji pozarządowych, które umożliwiają rozwijanie publicznej debaty nad kwestiami obrony, a także stanowią alternatywne źródło idei oraz doradztwa.

W Federacji Rosyjskiej demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi opera się na autorytecie wybieralnego prezydenta, który wyznacza ministra obrony. Rola Dumy
w sprawach obronnych jest ograniczona do kwestii legislacyjnych, budżetu obronnego oraz deklarowania wojny i pokoju. System ten formalnie może się wydać nad wyraz przejrzysty
i nie skomplikowany. Trzeba pamiętać, że władza prezydencka w Rosji nie jest dzielona
z rządem czy parlamentem. Kluczowe stanowiska w ministerstwie obrony zajmowane są przez oficerów w służbie czynnej lub przez oficerów rezerwy. Sztab Generalny formalnie podporządkowany ministrowi obrony, faktycznie odgrywa rolę rywala tego ostatniego. Cechą charakterystyczną jest to, że na wiele stanowisk związanych z polityką wewnętrzną wyznaczono emerytowanych oficerów. Główne partie polityczne bardzo często wysuwają emerytowanych oficerów jako kandydatów podczas wyborów. W rezultacie komisja obrony Dumy jest zdominowana przez personel wojskowy, co sprawia że jest ona bardziej instytucją lobby woskowego niż organem parlamentarnym sprawującym demokratyczną kontrolę nad siłami zbrojnymi[19].

Kwestie stosunków cywilno-wojskowych na Ukrainie przybrały bardzo podobny kształt do tych w Rosji. Brak demokratycznych tradycji i niechęć ukraińskich oraz rosyjskich wojskowych wobec modelu zachodniego sprawiają, że praktyka stosunków cywilno- wojskowych pozostawia wiele do życzenia. Głównym osiągnięciem wydaje się być odpolitycznienie sił zbrojnych. Podobnie jak w Rosji prezydent odgrywa kluczową rolę
w stosunkach cywilno-wojskowych, za wyjątkiem konstytucyjnych zapisów dotyczących podziału władzy pomiędzy prezydentem, rządem i parlamentem. Wobec braku doświadczonego personelu cywilnego ministerstwo obrony zdominowane jest przez wojskowych, co stwarza sytuację, w której wojskowi decydują o samych sobie, a radziecka kultura wojskowa nadal wydaje się być dominującą. Eksperyment wyznaczenia cywilnego ministra obrony narodowej w 1994 r. okazał się przedwczesny. Współzawodnictwo pomiędzy Sztabem Generalnym i Ministerstwem Obrony jest dość intensywne. Rola parlamentu raczej bardzo słaba, kwestie obronne pozostają w gestii prezydenta, rządu i samych wojskowych. Sytuacja ekonomiczna kraju powoduje, że reformy wojskowe przesuwane są na liście priorytetów politycznych na bardzo odległą pozycję[20].

Stosunki cywilno-wojskowe w Europie Środkowej i Wschodniej oraz byłym Związku Radzieckim będą ewoluowały w dającej się przewidzieć przyszłości. Wydaje się,
że adaptowanie modelu zachodniego do specyficznych warunków cywilizacyjnych
i ekonomicznych jest optymalnym rozwiązaniem. Costas Danipoulos i Daniel Zirker dostrzegają związek pomiędzy dominującą religią, a zdolnością przyswojenia zachodniego modelu demokracji, w tym także stosunków cywilno-wojskowych. Wskazują, że religia odgrywa bardzo ważną role w kształtowaniu relacji pomiędzy władzą a jednostką. Katolicka
i protestancka tradycja stanowią dobrą podstawę dla budowania poczucia odpowiedzialności jednostki, która jednocześnie zdolna jest funkcjonować w złożonych relacjach społecznych. Tradycja kościoła prawosławnego związana jest silnie z kolektywizmem i nacjonalizmem,
w niewielkim stopniu użyteczna dla jednostki poszukującej swego miejsca wobec środowiska podlegającego dynamicznym zmianom, pozostaje w sprzeczności z naturą i wartościami demokratycznego państwa liberalnego, takimi jak pluralizm, prawa człowieka, polityczna demokracja i prywatna przedsiębiorczość[21].

Rozpatrując kwestie stosunków cywilno-wojskowych w omawianym regionie należy unikać traktowania tych państw jako jednej grupy, istniejące podobieństwa w ewolucji stosunków cywilno-wojskowych są oczywiste, ale równie oczywiste są istniejące różnice.