Koseła Diana

W swojej pracy chciałam przedstawić głowę państwa jako władze wykonawczą na przykładzie V Republiki Francuskiej, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Republiki Federalnej Niemiec oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Spośród trzech władz wyróżnionych przez Monteskiusza egzekutywa w najwyższym stopniu uosabia siłę państwa oraz jego nadrzędność w stosunkach z obywatelami. Do kierunków działania władzy wykonawczej należy zarówno reprezentacja państwa w stosunkach międzynarodowych, jak i rządzenie sprawami wewnętrznymi. Innymi słowy, jej istotą jest formułowanie i realizowanie polityki wewnętrznej i zagranicznej. Współczesna władza wykonawcza należy do dwóch podmiotów: głowy państwa, którą jest monarcha(np. w Wielkiej Brytanii) lub prezydent(Francja, RFN), oraz do rządu. Wyjątkiem jest np. USA, gdzie egzekutywa ma charakter monistyczny, czyli prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu. Ten stan rzeczy jest wynikiem długo trwałej ewolucji politycznej.

Doszło do tego, że w klasycznym reżimie parlamentarnym, w którym funkcje te spełnia monarcha bądź prezydent, ich władza jest ograniczona, a wpływ na bieżącą politykę – znacznie zawężony. Głowa państwa jeśli nie występuje równocześnie w charakterze szefa rządu ( tak jak w USA), nie odpowiada przed nikim za podejmowane decyzje, co jest jednoznaczne, że decyzji o znacznym ciężarze nie podejmuje. Większość uprawnień głowy państwa ma charakter bądź symboliczny(np. prawo ułaskawienia czy nadawanie odznaczeń), bądź formalny. Nie oznacza to jednak całkowitej marginalizacji funkcji politycznej. Pomijając zróżnicowanie poziomu aktywności politycznej głów państwa, odgrywają one niezwykle istotną rolę w umacnianiu jedności społeczeństw, działając jako ważny czynnik integracji , moderator konfliktów politycznych bądź też uosobienie wspólnoty politycznej.

W roli symbolu integracji i jedności politycznej występują zwłaszcza współcześni monarchowie, za którymi stoi siła wieloletniej tradycji. Choć monarchie są nierzadko traktowane jako relikt przeszłości, to – przynajmniej w Europie Zachodniej(np. Wielka Brytania)- trzymają się niezwykle krzepko i żyją w idealnej symbiozie z demokracja parlamentarna. Współczesne monarchie są głównie dziedziczne, co oznacza, że po pierwsze – władza sprawowana jest dożywotnio, po drugie zaś – że po śmierci władcy obejmuje tron jego upoważniony przez prawo potomek.

O ile monarcha spełnia funkcje głowy państwa wyłącznie w ramach systemu parlamentarnego, o tyle instytucja prezydenta jest charakterystyczna zarówno dla parlamentaryzmu, jak i prezydencjalizmu i jego mutacji. W każdym z tych wariantów pozycja prezydenta przedstawia się odmiennie. Bieguny wyznaczają symboliczna władza prezydenta w RFN oraz faktyczna supremacja w systemie politycznym, jaką można przypisać prezydentom USA. Gdzieś pomiędzy nimi mieszczą się republiki półprezydenckie – np. Francja, oraz „parlamentaryzm z aktywną prezydenturą”- np. Polska.

Cechą charakterystyczną prezydentury – i to nie tylko w systemach demokratycznych- jest to, że obejmuje się ją w wyniku zwycięstwa wyborczego. W niektórych systemach parlamentarnych wyboru dokonuje parlament lub tak jak w RFN – specjalnie w tym celu zwoływane Zgromadzenie Związkowe. Wybory mogą być również powszechne. Są one regułą w republikach prezydenckich i półprezydenckich, choć niekoniecznie muszą one być bezpośrednie. W USA elekcji głowy państwa dokonuje kolegium wyłaniane przez wyborców i liczące 538 osób( tj. tyle ile wynosi łączna liczba kongresmanów i senatorów). Istotnym elementem legitymizacji władzy prezydenckiej jest wymóg uzyskania co najmniej bezwzględnej, a niekiedy kwalifikowanej liczby głosów. Przesądza to o przyjęciu większościowych systemów wyborczych. Dotyczy to zarówno sytuacji, w których elekcji dokonuje parlament, jak i wyborów powszechnych. Na tym tle stosunkowo liberalna wydaje się regulacja Niemiec. Prezydent RFN może być wybrany większością względną, jeśli dwie próby uzyskania bezwzględnej większości członków Zgromadzenia Związkowego nie przyniosą powodzenia.

Nieco mniej rygorystyczne rozwiązania spotykamy w przypadku wyborów powszechnych, gdzie nie wymaga się na ogół większości kwalifikowanej. Przeważający rozwiązaniem jest jednak konieczność uzyskania więcej niż połowy ważnie oddanych głosów. Wymóg ten znajduje rozwiązanie m. In. w Polsce i USA. Podstawowym problemem, który rodzi się przy przyjęciu tego trybu wyboru, jest to, co zrobić w przypadku, gdyż żaden z kandydatów nie osiągnie wymaganego pułapu. Najczęstszym rozwiązaniem jest przeprowadzenie drugiej tury wyborów, w której już uczestniczą już tylko dwaj kandydaci którzy otrzymali największe poparcie. W USA nie uzyskanie przez żadnego z kandydatów bezwzględnej większości powoduje oddanie decyzji w ręce Izby Reprezentantów, która dokonuje wyboru spośród trzech najsilniejszych kandydatów. Jeśli zastosowanie tej procedury nie da rezultatu, wyboru dokonuje Senat spośród dwóch kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów elektorskich.

Niezależnie od faktycznego zakresu władzy prezydenta, osobie kandydata stawiane są szczególne wymogi. Prócz obywatelstwa najbardziej popularny jest cenzus wieku. Przedstawia się on różnie. Najwyższy - bo 50 lat - przewiduje konstytucja Włoch, a np. w Polsce i USA wynosi on 35 lat. Popularny też jest cenzus domicylu (zamieszkanie na terytorium danego kraju przez wyznaczony okres).

Zróżnicowana jest też długość kadencji prezydenta. Na 5 lat wybierany jest prezydent np. we Francji, w Polski, czy w RFN. Na czteroletnią kadencje wybierani są prezydenci np. USA, Rosji.

Istotnym elementem trybu powoływania prezydentów jest też to, czy mogą ubiegać się oni o ponowny wybór, czy też nie. Żadnych ograniczeń w tej mierze nie ustanawia np. konstytucja Francji. Najbardziej rozpowszechnione jest rozwiązanie polegające na umożliwieniu sprawowania władzy przez dwie kadencje, np. w Polsce, RFN, USA. Występuje także całkowity zakaz reelekcji m. in. w Turcji. Niektóre państwa umożliwiają reelekcję, ale nie bezpośrednią.

Wymogi formalne dotyczące kandydatów są niekiedy zmieniane po to, by umożliwić wybór konkretnej osoby. Jest to swoista zmiana reguł w trakcie gry, co powoduje liczne zarzuty o łamanie zasad demokracji.

Analiza wymogów formalnych stawianych kandydatowi na stanowisko głowy państwa pomija jednak istotny czynnik jakim jest jego orientacja oraz powiązania polityczne. W przeciwieństwie do monarchów, prezydencie nie są politycznie neutralni, choć nie koniecznie muszą być członkami określonych ugrupowań politycznych. Ich polityczne usytuowanie różni się w zależności od typu systemu politycznego. W republikach prezydenckich głowa państwa jest równocześnie liderem partii, co uosabia przykład USA. Prezydent USA często wywodzi się z partii, która nie ma większości parlamentarnej i stanowi w Kongresie opozycje.

Przypatrując się funkcjonowaniu głowy państwa pod kątem siły jej wpływu na kształtowanie polityki wewnętrznej i zagranicznej, należy mieć na uwadze, że decydują o niej nie tylko uwarunkowania prawne, ale i czynniki innej natury. S. Gebethner wymienił tu styl sprawowania władzy, osobowości polityczne prezydenta oraz kontekst sytuacyjny1. Tam, gdzie uprawienia są ograniczone(jak w RFN), prezydent może odegrać istotną rolę w kształtowaniu wizerunku państwa na zewnątrz lub w rozwiązywaniu bieżących problemów politycznych w zależności od temperatury, zdolności oraz posiadanego autorytetu. Jednakże w klasycznym parlamentaryzmie głowa państwa pozostaje na uboczu gry, która jest toczona partią( kolacją) rządzącą a opozycją. Monarcha ( prezydent) nie wykonuje funkcji rządzenia, która zastrzeżona jest dla premiera i kierowanego przez niego gabinetu. Faktyczną siłą dysponują prezydenci, którzy są tej gry uczestnikami. Jest to zjawisko charakterystyczne dla systemów prezydenckich i półprezydenckich.

Omawiając pozycję prezydenta w klasycznym systemie prezydenckim, jaki reprezentują Stany Zjednoczone, zwrócić należy uwagę na to, że wyznaczają ją następujące czynniki: separacja władzy ustawodawczej i wykonawczej, wysoki poziom legitymizacji władzy, wyznaczony zwycięstwem w rywalizacji w powszechnych wyborach, identyfikacja z określaną partią polityczną, udzielone przez elektorat upoważnienie do realizacji określonego programu politycznego, swoboda w powoływaniu i odwoływaniu ministrów oraz dowództwo nad siłami zbrojnymi. Innymi słowy, prezydent USA jest równocześnie reprezentantem państwa, szefem jego administracji i liderem jednej z liczący się partii. W przypadku systemu półprezydenckiego, który reprezentuje Francja głowa państwa przede wszystkim przewodniczy posiedzeniom rządu, podpisuje dekrety i ordonanse, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe po zasięgnięciu opinii u premiera i przewodniczących obu izb parlamentu. Reasumując prezydent w V Republice odgrywa kluczową rolę. Ma on pełnią kontrolę nad działalnością rządu, przewodniczy jego posiedzeniom i podpisuje dekrety.

Spośród uprawnień głowy państwa w systemach prezydenckim i półprezydenckim na czoło wysuwają się te które przysługują jej wobec parlamentu. Po pierwsze , klasyczny model prezydencjalizmu (USA) zakłada rozwiązanie legislatywy przed terminem, co zapewnia jej pewną niezależność od władzy wykonawczej. Odmienne rozwianie przewiduje konstytucja francuska – s. półprezydencki, a mianowicie głowa państwa może rozwiązać Zgromadzanie Narodowe w każdym momencie i z dowolnej przyczyny. Prezydenci V Republiki korzystają z tego przepisu kiedy chcą wykorzystać swój sukces wyborczy i na jego fali doprowadzić do zdobycia większości mandatów przez swoich zwolenników lub doprowadzić do zapewnić sobie poparcia większości parlamentarnej przez całą swoją kadencje.

Po drugie, zróżnicowany jest też udział prezydentów w procesie ustawodawczym. Wyróżnia się dwa rodzaje uprawnień prezydentów w zakresie legislacji. Pierwszy można nazwać uprawnieniami inicjatywnymi, które stanowią próbę ustanowienia nowego porządku prawnego; drugie to uprawienia stanowiące odpowiedź na legislatywę parlamentarną, które nastawione są na obronę istniejącego status quo. Przykładem uprawnień pierwszego rodzaju jest możność wydawania dekretów, zaś drugiego – weto ustawodawcze.

Instytucja głowy państwa występuje również i odgrywa istotną rolę w krajach określonych przez nas jako autorytarne. Ich cecha charakterystyczną jest koncentracja władzy w rękach jednostki, która dochodzi do władzy przez dziedziczenie lub zamach stanu.

Występuje także możliwość usunięcia prezydenta ze stanowiska głowy państwa z powodu negatywnej oceny jego polityki sformułowanej przez kwalifikowaną większość parlamentarną oraz - co stanowi rozwiązanie znacznie częstsze – odpowiedzialność prawną, jaką ponosi głowa państwa za czyn stanowiący sprzeniewierzenie się konstytucji lub ustawom. Można to zrobić w drodze procedury impeachmentu, która polega na osądzeniu w specjalnym trybie prezydenta, który swym działaniem naruszył obowiązujące prawo. Możliwość taką uwzględnia np. konstytucja Stanów Zjednoczonych. Istnienie takiej możliwości jest świadectwem ustanowienia barier dla przeistaczania się konsolidujących się demokracji prezydencjalnych w jednoosobowe dyktatury.

Antoszewski A., Herbut R., Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001.

Baszkiewicz J., Władza, Wrocław 1999.

Goduń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Leksykon systemów politycznych, Warszawa 1999.

Wojtaszczyk K., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996.